Hải Dương xưa - Hải Phòng ngày nay là vùng đất có truyền thống văn hiến lâu đời. Nơi đây là vùng đất cổ, xưa kia là phên dậu phía đông của kinh thành Thăng Long. Nơi đây còn lưu giữ nhiều di tích lịch sử, di tích của cách mạng gắn liền với nhiều chiến tích hào hùng của bao thế hệ dựng nước, giữ nước. Vì vậy, vùng đất này có nhiều danh thắng nổi tiếng, trong đó không thể không kể đến danh thắng Đền Cao phường An Lạc cũ nay là phường Lê Đại Hành.
Quần thể di tích Được xếp hạng cấp Quốc gia theo Quyết định số 1288 ngày 16 tháng 11 năm 1988 của Bộ Văn hóa Thông tin; Quần thể Đền Cao gồm (Đền Cao, đền Cả, đền Bến Tràng, đền Bến Cả) thờ 5 vị Thánh họ Vương; được công nhận là di tích lịch sử, Kiến trúc, Nghệ thuật xếp hạng Quốc gia theo Quyết định số 601/ QĐ-BVHTTDL ngày 02 tháng 3 năm 2018 do Bộ Văn hóa thể thao và Du lịch cấp.
Ảnh: Cổng đền
Lịch Sử
Khu di tích đền Cao không chỉ là công trình văn hóa mà còn là nơi giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ trẻ ngày nay. Ngôi đền thờ phụng 5 vị tướng họ Vương có công trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Tống và tri ân đức vua Lê Đại Hành, thành hoàng làng Dương Tôn Linh. Đền Cao lưu giữ nhiều hiện trạng di tích, hàng năm nơi đây tổ chức nhiều sinh hoạt lễ hội, trong đó lễ hội đền Cao được xem là lễ hội tiêu biểu ở phía Tây Hải Phòng.
Ảnh: Đền Cao
Ngôi đền thờ phùng Vương Đức Minh (ngài thăng hóa về trời đêm 23 giêng) tọa lạc tại đỉnh núi Thiên Bồng thuộc dãy núi Voi, xung quanh là rừng lim cổ thụ trăm năm tuổi. Tương truyền 5 anh em họ Cao, là người có công trong cuộc kháng chiến chống Tống, khi cả 5 người qua đời nhà vua nghe tin vô cùng thương xót các bậc quân thần có công lao với đất nước, liền sai quan triều đình về tận nơi làm lễ phúng viếng và phong mỹ tự cho 5 ngài:
- Vương Thị Đào là “ Đào hoa trinh thuận công chúa”
- Vương Thị Liễu là “ Liễu hoa linh ứng công chúa”.
- Vương Đức Minh là “ Thiên Bồng Đại tướng quân đại Vương”
- Vương Đức Xuân là “Dực thánh linh ứng đại vương”
- Vương Đức Hồng là “ Anh vũ dũng lược đại vương”.
Ảnh: Đền thờ Vua Lê Đại Hành
Bên cạnh đền Cao, quần thể di tích còn gồm các đền như:
– Đền Vua: thờ vua Lê Đại Hành vị trí trên núi bàn cung toát lên vẻ linh thiêng và tôn nghiêm.
– Đền Bến Tràng: thờ Vương Đức Xuân nằm bên dòng Nguyệt Giang mềm mại, mang đậm màu sắc truyền thống và toát nên vẻ nghiêm cẩn.
– Đền Bến Cả: thờ Vương Đức Hồng – ngôi đền trần (không có mái che) đậm dấu uy nghiêm, đây là ngôi đền đặc biệt nhất trong hệ thống di tích đền thờ ở nước ta.
– Đền Cả: thờ cha mẹ của 5 đức thánh và 2 người con gái là Vương Thị Đào và Vương Thị Liễu.
Ngôi Đền Gắn Liền Với Nhiều Truyền Thuyết
Quần thể đền Cao hình thành và gìn giữ phát triển hơn 1000 năm nay. Quy mô các đền không lớn nhưng là nơi hội tụ linh khí đất trời. Các đền ở đây được xây dựng từ rất sớm, từ thời Tiền Lê, sau khi 5 vị tướng qua đời.
Trong thời nhà Nguyễn, ngôi đền được trung tu theo kiến trúc chữ Tam và được giữ nguyên hình trạng cho đến nay. Hệ thống cổ vật, đồ thờ tự có giá trị như bia, bát bửu, long đao, ngai còn được gìn giữ nguyên vẹn, tiêu biểu là các câu đối, các bức đại tự. Bên trong hậu cung còn lưu giữ các đạo sắc phong qua các triều vua.
Đền Cao trước đây rất nhỏ như một ngôi miếu, lại được rừng lim xanh tốt bao phủ. Người dân vì muốn gìn giữ đền khỏi sự tàn phá của quân xâm lược nên đặt ra lời nguyền giấu kín tung tích đền Cao: “Lịch sử đền Cao, biết không được nói, không biết không được hỏi”.
Kiến Trúc Đền Cao
Đền Cao An Lạc cách đền Cả khoảng 500m về phía đông, ẩn mình trong cánh rừng lim cổ thụ tọa lạc trên đỉnh núi Thiên Bồng thuộc dãy núi Voi. Phía trước là dòng Nguyệt Giang mệm mại uốn lượn ôm trọn vùng đất này. Thế đất rồng cuộn hổ ngồi, đền Cao trầm mặc, linh thiên đã chứng kiến bao thăng trầm lịch sử của hơn 1000 năm với vô vàn biến cố dữ dội, với bom rơi đạn lạc và lòng người tan hợp theo thế sự xoay vần.
Đền Cao được xây dựng và thể kỉ thứ X (năm 981) và được trung tu nhiều lần. Kiến trúc hiện nay là từ thời Nguyễn theo kiểu chữ Đinh: 3 gian tiền tế, 2 gian trung từ, 1 gian hậu cung, mái ngói rêu phong, những đầu đao cong vút, trên mái là bức phù điêu lưỡng long chầu mặt trời.
Di tích đền Cao có đấu ấn riêng với 113 bậc gạch thả dài từ đỉnh núi xuống chân núi, sân đền có thờ voi đá, ngựa đá. Phía trước đền thế hổ chầu, voi phục của 99 ngon đồi bao quanh ngon Thiên Bồng như trải qua một không gian kì vĩ, tầng tầng lớp lớp… Trong đền còn gìn giữ nhiều đồ thờ thế tự có giá trị, những bức hoành phi, câu đối thể hiện công lao to lớn của các vị thánh được thờ phụng nơi đây.
Lễ Hội Ở Đền Cao
Lễ hội truyền thống đền Cao gắn liền với sự sinh hóa thần diệu và công trạng của 5 vị thánh họ Vương, những người đã giúp vua Lê Hoàn chống Tống năm 981. Hiện nay, trong cung cấm đền Cao còn lưu giữ 3 bản sao Ngọc phả do sử thần Nguyễn Bính soạn năm 1572 đều có chung một nội dung thần tích về các vị thánh ở khu di tích, xin tóm tắt như sau:
... Vào thời Đinh ở trang Thạch Tuyền, huyện Nga Sơn, phủ Hà Trung tỉnh Thanh Hoá có vợ chồng ông Vương Tĩnh và bà Đào Thanh ăn ở phúc đức nhưng muộn con. Cuộc sống quá khó khăn, vất vả nên họ quyết dời xa quê hương chu du thiên hạ, tìm nơi đất phúc để sinh sống. Khi đến Dược Đậu trang thuộc huyện Bàng Châu, phủ Nam Sách, trấn Hải Dương ông bà đã ở lại sinh cơ lập nghiệp. Một đêm, vợ chồng dâng lễ chay, thành tâm lập đàn giữa trời, cầu đảo quỉ thần mong được giáng phúc cho có con. Sau đó, bà Thanh ra bến Nguyệt Giang tắm chợt thấy giao long ngũ sắc nổi lên cuốn chặt lấy mình bà năm vòng. Bà Thanh mang thai, vào giờ Mão, ngày 26-10 năm Đinh Mùi bà sinh ra một bọc năm trứng, ba trứng màu vàng nở ra ba người con trai dáng mạo khôi ngô, oai phong lẫm liệt là Vương Đức Minh, Vương Đức Xuân Xuân, Vương Đức Hồng, hai trứng màu xanh nở ra hai cô con gái dung nhan tuyệt sắc là Vương Thị Đào, Vương Thị Liễu. Lớn lên đi học, năm anh chị em đều binh thư chữ nghĩa rất tinh thông, văn chương lại thành thục. Ngày mùng 6 tháng 3 năm Thiên Phúc, hai ông bà quay về quê hương, đến bến đò Thần Phù - Thanh Hoá, không may gặp bão, thuyền bị đắm, ông bà mất tại đó. Vào năm Thiên Phúc 981, quân Tống xâm lấn bờ cõi nước ta, vua Lê Đại Hành đem quân đi đánh giặc qua Dược Đậu trang - Bàng Châu - Nam sách - Hải Dương, nhận thấy địa thế hiểm yếu, nhà vua liền cho lập doanh đồn tại đây. Thấy 5 người con họ Vương tướng mạo khác thường, vua thử tài, quả là võ nghệ phi thường, vua liền trọng dụng, phong chức và cho thay thánh giá cầm quân đi đánh giặc. Hai vị nữ tướng giả làm người bán trầu thuốc, thâm nhập vào đồn sở của giặc, nắm rõ tình hình, mật báo cho ba vị tướng nam. Ba vị nam tướng lập tức cho quân hành binh thần tốc theo đường bộ, tiến đến đồn sở của giặc, giáp chiến, quân giặc thua to. Vua quay về nơi đóng doanh đồn, mở tiệc lớn khao thưởng quân sĩ rồi trở về triều. Năm người con họ Vương vì đang để tang cha mẹ nên xin ở lại sau ngày mãn tang cùng trở về triều bái yết. Không ngờ, ý trời linh hóa, đêm 23 tháng Giêng năm 982 cả năm vị tướng họ Vương đều thăng hóa. Nhà vua hay tin liền sai quan triều đình về làm lễ phúng viếng, lại ban lệnh cho nhân dân bản trang lập đền thờ ở các nơi thánh hoá, hương hoả phụng thờ. Triều đình phong là “Thượng đẳng phúc thần” muôn đời tồn tại cùng trời đất.
* Thời gian tổ chức lễ hội:
Lễ hội diễn ra từ ngày 21 đến 25 tháng Giêng để tưởng nhớ ngày hóa của năm vị thánh họ Vương, trọng hội là 23 tháng Giêng và các nghi lễ bắt đầu từ 16 tháng Giêng.
* Không gian tổ chức lễ hội
Không gian tổ chức lễ hội là toàn bộ khu di tích đền Cao gồm 5 ngôi đền, 1 ngôi đình, đó là: đền Cao, đền Cả, đền Bến Tràng, đền Bến Cả, đền vua Lê Đại Hành và đình Lạc Đạo.
Đền Cao là điểm chính của khu di tích, đây là nơi thờ người con trai trưởng của dòng họ Vương, Thiên Bồng Đại Tướng Quân Vương Đức Minh. Đền toạ lạc trên đỉnh núi Thiên Bồng, tựa lưng vào dãy núi Voi, trước mặt là dòng Nguyệt Giang êm đềm. Phía Tây ngôi đền là khu Từ chỉ, nơi thiết vị các vị thánh và diễn ra các nghi lễ linh thiêng và độc đáo như: lễ xin Trùm, lễ dâng hương Thập nhị gia tiên, lễ phơi Sắc… Bên gốc Lim già còn có ban thờ Thập nhị gia tiên.
Đền Cả cách đền Cao chừng 500m về phía tây, toạ lạc giữa cánh đồng xanh tươi trù phú bên cạnh dòng Nguyệt Giang thơ mộng. Đền Cả là nơi thờ phụng đức thành hoàng Dương Tôn Linh và hai vị thánh nữ họ Vương là Vương Thị Đào (Đào Hoa Trinh Thuận công chúa) và Vương Thị Liễu (Liễu Hoa Linh Ứng công chúa), sắc phong là Nhị vị Đức Thánh Triều.
Đền Bến Tràng cách đền Cao chừng 600 m về phía nam, là nơi thờ phụng người con trai thứ của dòng họ Vương, là Dực Thánh Linh Ứng đại vương - Vương Đức Xuân. Đền cũng nằm cạnh dòng Nguyệt Giang nhưng ở vùng đất thấp, được xây dựng theo kiến trúc hình chữ Nhị, kiến trúc đơn giản nhưng vẫn giữ được vẻ cổ kính trang nghiêm.
Đền Bến Cả (còn gọi là đền Trần) cách đền Cao chừng 400 m về phía nam, là nơi thờ Anh Vũ Dũng Lược đại vương - Vương Đức Hồng - con trai thứ của dòng họ Vương. Đền có bố cục theo kiểu chữ “quốc” nằm bên dòng Nguyệt giang. Tương truyền, đền cứ xây lên lại cháy nên sau khi xây lại người dân làm đền không có mái.
Đền vua Lê Đại Hành toạ lạc trên đỉnh núi Bàn Cung, cách đền Cao về phía tây chừng 100m. Tương truyền, núi Bàn Cung là nơi xưa kia vua Lê Hoàn họp bàn với các tướng lĩnh về kế sách chống Tống năm 981. Đền mới được xây dựng năm 2003 .
Đình Lạc Đạo còn có tên là đình Cả, tọa lạc ở vị trí trung tâm của làng
Lạc Đạo xưa (TDP Đại ngày nay) Đình Lạc Đạo là trung tâm của khu di tích đền Cao và cũng là trung tâm không gian lễ hội, đình Lạc Đạo có sự liên quan mật thiết với các ngôi đền trong không gian văn hóa tâm linh của cả phường An Lạc cũ. Đình cũng là nơi diễn ra hầu hết các sự lệ thường niên của khu di tích. Một năm khu di tích có 21 sự lệ thì 13 sự lệ diễn ra ở đình, trong lễ hội có 13 tuần tế thì 8 tuần tế diễn ra ở đình.
Diễn trình lễ hội
Lễ hội đền Cao là một lễ hội truyền thống đặc sắc, tiêu biểu của vùng đất Chí Linh, bảo lưu nhiều phong tục nghi lễ độc đáo kết hợp với nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ truyền thống của địa phương, thời gian bắt đầu từ ngày 16, kết thúc vào ngày 25 tháng Giêng, các hoạt động phần lễ và phần hội đan xen nhau.
Nguồn: Ban biên tập